Di Ánxela Gracián (Castroverde, 1968) que hai que varrer para a casa. E por iso ela fala con tanto gusto do lugar onde naceu e cuxo topónimo adoptou como apelido: Gracián como principio e fin do camiño —e desta conversa—.

Pero, polo medio, esta escritora e tradutora tamén repara en cuestións que merecen o seu coidado: rebélase contra a desgaleguización en espazos e servizos públicos, valora o legado da tradición oral, pon o foco na importancia dunha educación que se adapte aos tempos e aos lugares…

E faino pensando no presente e no futuro: na nenez. Ela mesma revisitou moitas veces esa etapa da súa vida para escribir os contos que han de ler os máis novos. Carrapeto, Palabras de Pan, Pinga de choiva ou Gombó e a viaxe á lagoa, entre outras, son historias para deixar voar a imaxinación. Igual que facía súa avoa! Imos ver…

LUGO XORNAL: Hai uns anos deches o pregón da Feira de Artesanía de Castroverde e dixeches que tiñas a “certeza de ser e de saberte dun espazo e dun lugar concretos”. Gracián é o teu lugar no mundo. De que maneira te definiu iso como persoa?

ÁNXELA GRACIÁN: Recoñecerte no lugar onde naces reforza a autoestima. Cando era adolescente, eu vivín iso de ir estudar á cidade e sentirme unha nena da aldea. Aínda que Gracián e Lugo capital estaban moi preto xeograficamente, estaban lonxe na cosmovisión. Era como outro mundo. En moitos sentidos, a min marcoume nacer no medio do campo, nunha cultura rural. Eu tiven contacto coa que foi, probablemente, a última xeración das contadoras orais. Din que todos levamos con nós a infancia, así que eu levo iso.

“Cando me sentei a escribir, saíanme as palabras que contaban miña avoa e miña nai: as lendas, os contos…”

LX: Mencionas a tradición oral. Que peso ten na túa obra literaria? 

Á: Moitísimo. Eu non sei moi ben como cheguei ao xénero infantil [ri], porque realmente non era o meu. Pero, dalgunha maneira, a transmisión oral conectoume con esa literatura. Cando me sentei a escribir, saíanme as palabras que contaban miña avoa e miña nai: as lendas, os contos, os animais, o bosque… Todo iso estaba aí. Miña avoa, por exemplo, era unha gran fabuladora. Imaxinaba moitísimo! Ela cantábame romances de cego —que ben cantaba!—, falábame dos animais, sabía un refrán para cada situación… Cando non tiña a explicación a algunha pregunta, ela inventaba unha resposta.

– Avoa, que son as provincias?

– Se sobes ao Monte dos Bidueiros, has ver catro piñeiros. Esas son as catro provincias — ela non sabía o que eran, así que dicíame iso. Aí había un xerme creador. Esa oralidade foi da que eu partín e da que eu me alimentei.

LX: Amais das vivencias na casa, foron tamén importantes as que se deron na contorna escolar. Primeiro fuches á escola da Ferreira e, máis tarde, ao colexio de Castroverde. Algunhas anécdotas daqueles anos acabaron nas páxinas dos teus libros. Que teñen os colexios do rural que tanto prenden a un? 

Á: Eu nacín no 68 e vivín modelos educativos de moito contraste. Ao primeiro, atopeime con métodos de ensinanza terribles, que non se adaptaban a nós nin nos entendían.  Á escola da Ferreira iamos andando case sempre, porque estaba a tres quilómetros da casa. Sempre digo que alí dei coa última mestra nacional. Ela tamén era vítima do propio sistema, pero a súa pedagoxía era horrorosa. Teño un poema, que chamei ‘Paisaxe de borranchos’, no que falo diso.

« Aquela mestra nunca entendeu que o noso pequeno mundo é tan grande que non pode caber dentro de dúas raias»

(fragmento de ‘Paisaxes de borranchos’ en Paisaxes de Pan, 2013)

Pero fronte a aquela escola que nos marxinaba, tamén vexo que agora os docentes son moi conscientes de con quen tratan. Por exemplo, o CPI de Castroverde fai un labor estupendo para poñer en valor a xente do concello: dan a coñecer as escritoras ou artistas da zona, os oficios… Téñennos moi presentes. É importante que se lles fale aos nenos do que teñen ao redor.

Eu mesma tiven grandes mestras no colexio de Castroverde, como Beatriz Ferreiro Palmeiro, unha magnífica docente. Ela ensinaba con moito agarimo, entendíanos e animábanos a defender o noso espazo vital. A ela dediqueille o meu libro Carrapeto (2009), que vai un pouco diso: de non deixarse pisar.

PARA NON NOS DESGALEGUIZAR…

LX: Quizais iso tamén ten certa relación co que comentabas ao inicio desta conversa. Defender o teu espazo vital, a túa identidade, foi algo ao que tiveches que facer fronte ao marchar estudar á cidade?

Á: Eu creo que esa sensación de ser de aldea era algo que tiñamos todas as que marchamos ao instituto a Lugo. Faciamos grupo entre nós. Había esa cosmovisión. Tamén estaba a lingua, que nos marxinaba. Non era algo xeralizado, porque había profesores que si que apreciaban a nosa cultura, pero si que notaba algo discriminatorio no ambiente. E aínda sinto que iso segue pasando a día de hoxe. Quizais non suceda tanto coas novas xeracións, pero si que percibo que se segue marxinando o galego. Iso dóeme profundamente.

LX: De feito, hai uns meses denunciaches nas redes sociais o desuso do galego no Hospital Universitario Lucus Augusti. Compartías a imaxe dun cartel informativo que empregaba unha vintena de idiomas, pero non o noso Aínda non se superou o debate da utilización das linguas propias en servizos públicos coma este?

Á: Aquel cartel acabou sendo retirado, porque non era legal. Non era cartelería oficial nin permanente, pero non cumpría a lei. Un funcionario debe coñecer a lingua e o contexto da persoa que está atendendo. Cando o médico pregunta ‘que tal estás?’, igual o paciente contesta cun ‘non hai caso’. Hai que comprender a fala da outra persoa.

Eu podería contar anécdotas que reflicten dous mundos moi separados. Non pode ser que para valorar a capacidade cognitiva dun ancián se lle pregunte en que cidade estoupou unha bomba atómica ou en que ano se chegou a lúa. Iso non vai determinar nada, porque temos que ser conscientes de que moitos dos nosos maiores non tiveron a oportunidade de estudar e de adquirir ese tipo de coñecementos. Que pregunten en que época do ano hai que botar as fabas!

“Moitos non entenderon que existe un conflito lingüístico”

Constato que aínda falta moito traballo nese sentido. Moita xente non reflexionou sobre a convivencia de dúas linguas en conflito. Moitos non entenderon que existe ese conflito.

LX: Nese escenario de desidia cara ao galego, que rol deberan cumprir os escritores e tradutores coma ti?

Á: Penso que o feito de escribir nunha lingua minoritaria xa é algo moi importante. Os que escribimos en galego somos conscientes de que non imos chegar a tantos lectores coma se o fixésemos en castelán, pero nós cumprimos a función de diginificar unha lingua que nos é común. É unha aposta por non perdela.

Nese sentido, tamén é esencial tratar de recuperar palabras perdidas: poñer en circulación verbas que escoitabas de nena e que igual non están recollidas no dicionario. O galego de Castroverde, por exemplo, ten un léxico moi pouco contaminado polo castelán, cunha fraseoloxía moi digna de ser recompilada e escoitada. Temos que loitar para que non se perdan esas illas lingüísticas do rural, porque grazas a elas temos un galego moi rico e vivo.

A NATUREZA PROTAGONISTA

LX: Nos teus libros, a natureza está sempre moi presente: os animais, as árbores do monte… É tamén unha forma de poñer en valor un medio que semella ameazado. É unha escolla consciente? 

Á: Penso que non houbo unha consciencia de reivindicar nada, polo menos no comezo. É algo que me sae de maneira espontánea. Por exemplo, eu viaxei á China e alí impactoume moito a vida dos campesiños que traballaban nos arrozais, así que saíume falar diso n’As voces da auga (Baía Editorial, 2018). Cando escribes, aliméntaste de vivencias. Quizais agora si que son máis consciente de que hai un rural que está desaparecendo e de que hai que fixar os ollos nese mundo para mantelo vivo, para que progrese.

“Habería que apostar polo futuro das carballeiras, pero con rendemento económico”

LX: E ti que tanto fixas os ollos en Castroverde…, que ves que lle falta a este concello rural para garantirlle á súa xente un futuro digno?

Á: Como en todos os concellos rurais da provincia de Lugo, faltan infraestruturas, vías de comunicación, tecnoloxías, recursos administrativos e económicos, ordenación do territorio, ordenación do espazo natural… Todo iso é imprescindible para fixar poboación, que é do que se trata: que a xente poida quedar e desenvolver o seu traballo dende alí. Ocórreseme tamén que habería que apostar polo futuro das carballeiras. Pero con rendemento económico, claro! Se non é así, sempre se prexudican os mesmos de sempre.

LX: Teño entendido que ti es amante do sendeirismo. Que lugar da comarca lle recomendas ás nosas lectoras e lectores para gozar da natureza mentres fan exercicio?

Á: Castroverde ten moitos recunchos marabillosos. Está o Camiño Primitivo: a baixada desde Castroverde a San Miguel, as beiras do Chamoso… Nese sentido hai que agradecerlle á Asociación de Amigos de Patrimonio de Castroverde o seu labor, porque cartografiaron e sinalizaron os itinerarios. Tamén é marabillosa a zona máis de montaña, como Montecubeiro, ou o bosque da Marronda, no concello limítrofe (Baleira). Pero eu vou tirar para Gracián, o meu lugar, que é o que máis coñezo: aquelas faldas de bidueiros son o meu espazo vital.