Está á fronte do Centro de Estudos de Historia da Cidade e aborda no Congreso Iberoamericano o Cemiterio de San Froilán. Pero o seu ámbito de especialización é o do Renacemento e o Barroco. Como aborda a ampla historia de Lugo dende a súa especialidade?

A partir da miña especialización comecei a traballar no eido do patrimonio. Chego ao Estudo da Cidade a partir desa especialización na posta en valor e difusión do patrimonio, decatándome de que se queremos ser útiles á sociedade, temos que ofrecer aquilo que demanda: demanda o Renacemento, o Barroco, pero demanda o romano, o Románico… un patrimonio no que hai unha morea de pezas de distintas épocas que se combinan e forman o puzle que todos coñecemos.

Que hai de Portugal e Iberoamérica? Porque o Congreso Iberoamericano é o primeiro que se fai en Lugo e dos primeiros desta clase.

Para analizar calquera aspecto do noso patrimonio é fundamental saber que están a facer fóra. Hai unha liña de traballo moi importante de valoración de cemiterios históricos en Iberoamérica: todos sabemos de México que ten Defuntos, son de visita obrigada os cemiterios de Bos Aires, ou o de Montevideo, cemiterios en Cuba como o da Habana…

Hai unha rede iberoamericana que leva moitos anos traballando na difusión das cidades dos mortos. Dende o punto de vista patrimonial soemos adicarnos á cidade dos vivos, pero tantos datos e tanta información nos achega como a cidade dos mortos.

O Cemiterio de San Froilán é parte da memoria da cidade; aínda que oficialmente cumpre 70 anos, recolle partes, é trasladado… de cantas partes está composto?

Igual que nunha cidade, falamos dun núcleo, un centro, ensanches. Falamos dun cemiterio que ten setenta anos tal e como hoxe o coñecemos; pero non podemos esquecer un feito fundamental, que é que non nace nas Arieiras de Piugos, que é onde se atopa hoxe, senón nas Arieiras de Magoi, nunha das marxes de Ramón Ferreiro onde o Gran Hotel, o Arquivo e a Biblioteca.

Ese era o emprazamento que, en 1784, comezan a valorar a partir da cédula do rei Carlos III. A partir dese momento, a coroa estabelece que o ideal é que os cadáveres deixen de ser soterrados en templos parroquiais, catedrais e conventos, e pasen a un cemiterio fóra do ámbito urbano; alonxan a morte para evitar o risco de contaxio de doenzas en tempos de epidemia.

Isto xorde a partir dunha epidemia que acontece en Guipúzcoa, onde un informe indica que o número de afectados se duplica despois de acudir aos oficios de defuntos. A partir de aí, seguindo o modelo francés, España aposta por sacar os mortos dos templos. As cousas de palacio van despacio, e comeza a haber movemento na cidade contra 1804, cando se pensa onde pode ir ubicado o cemiterio.

Nese momento estoupa a Guerra de Independencia e o tema queda paralizado. En 1820, as autoridades –a Igrexa, co bispo, e o Concello– procuran solucións sen apenas orzamento, e chegan a solucións intermedias: enterramentos no Carme, que funciona puntualmente como primeiro cemiterio xeral, ou na zona das Mercedes, onde o hospicio.

Mentres, a comisión do Concello –formada por dous cirurxiáns, dous médicos e tres representantes municipais– atopa un lugar nas Arieiras de Magoi. Iso determina, dende o punto de vista do urbanismo, nun intre en que a cidade dos vivos e a cidade dos mortos van da man, a apertura dunha porta da Muralla –a porta do Bispo Aguirre– para dar servizo ao cemiterio, facendo o trazado do que é a avenida de Ramón Ferreiro, camiño para As Arieiras de Magoi.

O primeiro cemiterio depende do Concello e ten simplemente unha tapia, unha capela, e venden espazos para colocar as sepulturas e construír nichos, e algunhas familias con posibilidades económicas levantaron panteóns. O cemiterio foi medrando e fixéronse os osarios, porque as tumbas son concesións de determinados anos.

Con esta tipoloxía, o cemiterio medra e o espazo chega un momento en que non é abondo. Isto plantéxase xusto despois da Guerra Civil. En 1940, o Concello asume a necesidade dun novo cemiterio, en Piugos; un gran proxecto que inclúe o hospital de Calde, na antiga estrada de Santiago. O lóxico sería abandonar e arrasar o cemiterio antigo, pero non foi así. Nun momento en que aínda non había conciencia do que é o patrimonio, houbo o interese de levar aquilo máis importante dun sitio ao outro, panteóns enteiros.

Dende finais dos corenta, cando se inaugura o novo, ata 1972, o cemiterio perviviu en Magoi. Aquel espazo foi vendido a un contratista que limpou o terreo, pero antes vendeu os panteóns que quedaban sen desmontar. Agora estamos tentando localizar estes panteóns, temos varios localizados, e están por toda España.

Aínda coa combinación de elementos, queda un conxunto moi salientable, e recoñecido na Ruta Europea, que segue ese modelo iberoamericano. En que se fixan os expertos para valorar a importancia deste patrimonio?

Hai moitas cuestións. O cemiterio de Lugo leva anos traballando moi ben para darse a coñecer á poboación, integrando un recurso máis para coñecer a cidade. Non falo dun recurso turístico, que pode recibir ese enfoque: os cemiterios de París teñen roteiros perfectamente identificados. Pero, quizais, o máis importante é que a propia poboación saiba que alí temos restos da historia.

O Concello fixo unha moi boa xestión e quixo que a Universidade, a través dos másteres e cursos de doctorado, levara aos alumnos a aprender no cemiterio. Fixéronse roteiros que recollen os panteóns singulares, artisticamente ou pola persoa que o habita, e que permiten contar e completar a historia da cidade que coñecemos.

Hai personaxes ilustres, e anónimas tamén.

Un ano fixemos a experiencia de buscar no rueiro os nomes de pintores, escultores, músicos. É unha lectura da historia e da iconografía. Pode parecer superficial, pero hai modas nos símbolos relixiosos, algúns reutilizados e mantidos no tempo. Os panteóns foron espazos de experimentación dos arquitectos máis importantes da cidade.

Novas lenguaxes, novas formas de interpretar a arquitectura. No cemiterio de Montjuic hai obras de Antoni Gaudí e do movemento de finais do dezanove. Moitas veces descoñecemos esta faciana dos arquitectos que achegan aos cemiterios. Hai panteóns levantados por cuestación popular en recoñecemento a un personaxe ou grupo de persoas, coma a cruz dos Caídos en Cuba.

Coincide que o camposanto está preto dun xacemento castrexo e da ruta xacobea. Un cruce de camiños no que interactúan elementos distantes no tempo, e que están vencellados á morte e a prevención da morte, que conectan coa xente que xa non está.

O Camiño pasa preto de Espasante, xacemento paleocristián, e os restos dun castro, e o paso da Vía Romana era posiblemente inmediato; no voo americano de 1951 vese esa antiga vía que aproveita o Camiño de Santiago. Temos que ter en conta que o asentamento en Lugo é antigo, ten continuidade no tempo, e pode facerse unha lectura perfecta simplemente a través da reutilización de materiais. Os peregrinos que chegaban polo Camiño Primitivo eran enterrados no Hospital de San Bartolomé, que contaba con cemiterio anexo á Porta Falsa.

Cultura, memoria e morte. Como cambiou a importancia da morte en Lugo, o espazo que ocupa, e como se visita?

Hai un desapego da idea da morte, reducida a un aspecto puntual da vida. Hai anos convivíase coa morte. Hoxe os defuntos van ao tanatorio e desvinculamos o día a día do fenómeno da morte. E nunca houbo tanta expectación por ir aos cemiterios. A fotografía de mortos foi fundamental ata os anos cincuenta, había especialistas.

A imaxe para nós é tan importante neste momento, reproducímonos unha e outra vez nas redes sociais, a imaxe flúe… daquela, estas imaxes eran as únicas que ían ter dese ser, unha persoa podía vivir sesenta anos e non ser fotografiada nunca. A imaxe era a lembranza, se había imaxe, o recordo estaba vivo. 

É un concepto tan antigo coma o mundo romano ou exipcio. As cidades exipcias construíanse sempre na marxe dereita, e as cidades dos mortos, na esquerda. Nós tamén construímos a cidade nun sitio, e o cemiterio no outro lado do río. Pero o río é un camiño.